พระราชวังหลวง ของกรุงศรีอยุธยามีเนื้อที่ราว ๑๕๐ ไร่ ตั้งอยู่ทางด้านเหนือของเกาะเมืองติดกับกำแพงเมืองทางทิศเหนือและแม่น้ำลพบุรี ปัจจุบันอาคารต่างๆในบริเวณพระราชวังที่สร้างขึ้นในสมัยอยุธยาได้พังทลายไปเกือบหมดแล้วยังเหลืออยู่ก็แค่ซากฐานอาคารที่ก่อด้วยอิฐเท่านั้น
พระราชวังหลวงแห่งนี้เป็นที่ประทับของกษัตริย์ และเป็นศูนย์กลางอำนาจทางการเมืองการปกครองของราชอาณาจักรในเวลาเดียวกัน เมื่อแรกสถาปนากรุงศรีอยุธยาในพศ. ๑๘๙๓ นั้น สมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ โปรดเกล้าให้สร้างพระราชวังหลวงขึ้นตรงพื้นที่วัดพระศรีสรรเพชญ์ในปัจจุบัน ปรากฏชื่อพระที่นั่งที่ทรงสร้างในคราวนั้นจำนวน ๕ องค์ด้วยกัน คือ
-
- พระที่นั่งไพฑูรย์มหาปราสาท
- พระที่นั่งไพชยนต์มหาปราสาท
- พระที่นั่งไอศวรรย์มหาปราสาท
- พระที่นั่งมังคลาภิเษก
- และพระที่นั่งตรีมุข
พระที่นั่งทั้ง 5 องค์นี้ ปัจจุบันไม่เหลือร่องรอยให้เห็นแล้ว เนื่องจากต่อมาในสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ พระองค์ทรงอุทิศพื้นที่ดังกล่าวให้เป็นที่สร้างวัดพระศรีสรรเพชญ์ แล้วขยายพระราชวังขยับไปทางด้านเหนือ ติดริมฝั่งแม่น้ำลพบุรีดังที่เห็นในปัจจุบัน
ในครั้งนั้นยังโปรดเกล้าให้สร้างพระที่นั่งขึ้น ๓ องค์ คือพระที่นั่งเบญจรัตน์ พระที่นั่งสรรเพชญมหาปราสาท พระที่นั่งมังคลาภิเษกจากนั้นในรัชสมัยต่อต่อมา ก็มีการสร้างพระที่นั่งและอาคารต่างๆเพิ่มเติมขึ้นอีกจำนวนหนึ่ง
พระราชวังหลวงและบริเวณข้างเคียงแบ่งออกเป็น 7 เขตดังนี้
1.เขตพระราชฐานชั้นนอกหรือท้องสนามหน้าจักรวรรดิ
เป็นที่ตั้งของสถานที่ราชการเช่นศาลาขุนนางหลานหลวงคลังปืนใหญ่และโรงราชรถเป็นต้นพระที่นั่งที่ตั้งอยู่ในเขตนี้คือพระที่นั่งจักรวรรดิ์ไพชยนต์
เขตพระราชฐานชั้นกลาง
เป็นที่ตั้งของพระมหาปราสาทสำคัญ 3 องค์ที่สร้างขึ้นในรัชกาลสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ คือพระที่นั่งเบญจรัตน์
พระที่นั่งสรรเพชญมหาปราสาท และพระที่นั่งมังคลาภิเษก
ต่อมาในรัชกาลสมเด็จพระเจ้าปราสาททอง ได้มีการสร้างพระที่นั่งวิหารสมเด็จขึ้นแทนที่พระที่นั่งมังคลาภิเษก และในรัชกาลสมเด็จพระนารายณ์ก็มีการสร้างพระที่นั่งสุริยาสน์อมรินทร์ ขึ้นแทนปริมาตเบญจรัตน์ จึงเหลือแต่พระที่นั่งสรรเพชญมหาปราสาทเพียงองค์เดียวที่ไม่มีการรื้อแล้วสร้างใหม่นอกจากนี้ภายในเขตราชฐานชั้นกลางยังประกอบด้วยสิ่งก่อสร้างสำคัญอื่นๆได้แก่พระคลังมหาสมบัติ โรงช้างเผือก และโรงม้า เป็นต้น
3.เขตพระราชฐานชั้นใน
ประกอบด้วยพระที่นั่งบรรยงค์รัตนาสน์ ตำหนักตึกหรือตำหนักคูหาสวรรค์พระที่นั่งทรงปืนตำหนักพระสนมโรงเครื่องต้น เป็นต้น
4.เขตพระคลังมหาสมบัติ
เป็นบริเวณที่เก็บรักษาของใช้ในพระราชวังประกอบด้วยสารต่างๆเช่นหอพระมณเฑียรธรรม (หอสมุดหนังสือ) คลังศุภรัตน์ (เก็บเครื่องอัฐบริขาร) คลังวิเศษ (เก็บเครื่องใช้ในครัว) คลังพิมานอากาศ (เก็บเครื่องแก้ว) เป็นต้น
5.เขตสวนองุ่น
เดิมเป็นที่โล่ง อยู่ติดกับเขตพระราชวังต่อมาในรัชกาลสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศได้โปรดเกล้าให้สร้างตำหนักสำหรับเป็นที่ประทับของพระเจ้าลูกยาเธอขึ้นในบริเวณนี้เช่นตำหนักสระแก้ว และตำหนักศาลาลวดเป็นต้น
6.เขตส่วนกระต่าย
อยู่ติดกับวัดพระศรีสรรเพชญ์นอกกำแพงพระราชวังเป็นที่ตั้งของตำหนักสวนกระต่ายสร้างขึ้นในสมัยรัชกาลสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ เพื่อใช้เป็นที่ประทับของสมเด็จพระเจ้าอุทุมพรเมื่อครั้งยังดำรงตำแหน่งเป็นพระมหาอุปราช
เขตวัดพระศรีสรรเพชญ์
เป็นวัดในพระบรมมหาราชวังที่ไม่มีพระสงฆ์จำพรรษาเป็นสถานที่ทำบุญและประกอบพระราชพิธีสำคัญเช่นพระราชพิธีถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยานอกจากนี้วัดพระศรีสรรเพชญ์ยังเป็นสถานที่บรรจุอัฐิของเจ้านายจึงเปรียบเสมือนเป็นสุสานกษัตริย์อีกด้วย